Szukając definicji starokatolicyzmu najczęściej, znajdziemy hasła, które odwołują się do Pierwszego Soboru Watykańskiego, w czasie którego Kościół rzymskokatolicki ogłosił dogmat o nieomylności papieża w kwestiach wiary i moralności oraz jego uniwersalnej władzy nad całym Kościołem.
Gdy jednak czytamy autorów starokatolickich m.in. biskupa Ursa Kury, znajdziemy informację, iż starokatolicyzm jest dużo bardziej złożonym i różnorodnym ruchem w ramach katolicyzmu, a jego początki sięgają dużo wcześniej niż XIX wieku.
To zróżnicowane pochodzenie ma swoje przełożenie na obecne różnorodność Kościołów starokatolickich. Możemy wykazać przynajmniej cztery fale starokatolicyzmu.
Pierwszą z nich będzie Kościół katolicki w Utrechcie. Następną Kościoły, które wyłoniły się po Pierwszym Soborze Watykańskim. Do kolejnej fali starokatolicyzmu możemy zaliczyć Kościoły narodowe oraz mariawickie m.in. Polski Narodowy Kościół Katolicki w USA i Kanadzie, Kościół Polskokatolicki czy Kościół Starokatolicki Mariawitów. Wreszcie czwarta fala, która jest nam najbliższa czasowo i w części zainspirowana Drugim Soborem Watykańskim, gdy część wiernych i duchownych kościołów protestanckich, zwłaszcza ewangelikalnych zbliżyło się do katolicyzmu, zaczęło poznawać jego źródła, autentyczną wiarę i przekonania.
Z tej czwartej fali wywodzi się między innymi Ekumeniczna Wspólnota Katolicka (Ecumenical Catholic Communion), do której należy Reformowany Kościół Katolicki w Polsce.
Kościół Utrechtu
Biskup Urs Kury w swojej książce Kościół Starokatolicki umieszcza Kościół Utrechtu w prehistorii starokatolicyzmu. Myśl katolicka wypracowana w tej prehistorii, czyli przed Soborem Watykańskim I, w znacznej mierze wpłynęła na protest przeciwko dogmatom papieskim. Prehistorią starokatolicyzmu jest więc okres od I wieku, czyli od czasów Jezusa i apostołów do XIX wieku.
Kościół Utrechtu uważany jest przez starokatolików za Kościół Matkę. Jego początki sięgają czasów chrystianizacji Niderlandów i biskupa tego miasta, św. Wilibrorda, anglosaskiego mnicha i ewangelizatora tamtych terenów.
W okresie średniowiecza biskupstwo utrechckie wyróżniało się daleko idąca niezależnością od Rzymu. Wybór biskupa należał do lokalnej kapituły katedralnej. Biskupi Utrechtu, wbrew zakazom ze strony papiestwa, sprzyjali rozpowszechnianiu holenderskich przekładów Pisma Świętego oraz pielęgnowali specyficzne formy pobożności i praktyki liturgiczne.
W okresie Reformacji, gdy Holandia uniezależniła się od katolickiej Hiszpanii, katolicy nie byli postrzegani jako patrioci, przez co nie cieszyli się zaufaniem w większości kalwińskiego społeczeństwa. Ograniczano i zabraniano im sprawowania nabożeństw i liturgii. Wiele parafii zostało zmuszonych do przeniesienia życia liturgicznego do tak zwanych kościołów ukrytych, które zamaskowane były jako stodoły czy budynki mieszkalne – do dziś wiele takich ukrytych kościołów zachowało się w Niderlandach.
Holenderscy katolicy doświadczali trudności nie tylko ze strony protestanckiej, ale również z Rzymu. Choć w 1559 roku biskupstwo utrechckie zostało podniesione do rangi arcybiskupstwa, w geście swego rodzaju przeciwwagi dla Reformacji, to już w 1592 roku jezuiccy „misjonarze” wysyłani z Hiszpanii robili wszystko, aby utrudnić sytuację miejscowym katolikom, których obecność utrudniała utworzenie nowej organizacji kościelnej. Sprawy nie ułatwiało wykształcenie duchowieństwa holenderskiego, które kształcąc się w ośrodkach teologicznych w Belgii i Francji i przyjmowało propagowany tam augustianizm, w konsekwencji którego, sprzeciwiało się rozpowszechnianej przez jezuitów praktyce częstej Komunii Świętej i ich zdaniem pobłażliwej spowiedzi świętej.
Ważnym czasem w rozwoju Kościoła Utrechtu była emigracja francuskich jansenistów, którzy uciekli do Holandii przed prześladowaniami. Ich obecność dodatkowo pogorszyła sytuację Kościoła, który przez jezuitów oskarżany był o herezję jansenizm.
Zmarły w roku 1710 arcybiskup Utrechtu Piotr Codde, oskarżony o wspomniany jansenizm, został wezwany do Rzymu i pozbawiony urzędu w 1702 roku. W tym czasie próbowano również rozwiązać kapitułę katedralną i wbrew obowiązującemu prawu kanonicznemu mianowano wikariusza apostolskiego dla Holandii.
Kapituły jednak nie udało się rozwiązać. Broniła ona swoich dotychczasowych uprawnień do wyboru biskupa, nie chciała się też zgodzić, aby arcybiskupi Utrechtu stali się jedynie Wikariuszami Apostolskimi, a więc namiestnikami papieża w Holandii, co zerwałoby ciągłość tradycji katolickiej od czasów św. Wilibrorda i traktowałoby ten kraj jako teren misyjny, czyli bez Kościoła lokalnego. Utrechckim katolikom zależało bowiem na zachowaniu ciągłości Kościoła katolickiego w Niderlandach oraz na jego samorządność.
Domagając się przysługującego prawa, kapituła katedralna podjęła decyzję o wyborze nowego arcybiskupa. 17 kwietnia 1723 roku wybrano Corneliusa Steenovena, który został wyświęcony na biskupa przez francuskiego biskupa misyjnego Dominika Marii Varleta. Wybór ten został uznany za prawomocny przez najwybitniejszych znawców prawa kościelnego. Tym samym zachowano ciągłość Kościoła w Utrechcie, zachowana została sukcesja apostolska i łączność z Kościołem powszechnym. Papież nie uznał wyboru nowego arcybiskupa, w konsekwencji czego, Kościół Utrechtu odwołał się od tej decyzji do Soboru Powszechnego. W ten sposób dokonało się zerwanie jedności z Rzymem. Kościół starokatolicki w Utrechcie uważa się za spadkobiercę starego Kościoła katolickiego w Niderlandach i legalnego reprezentanta zachodniego Kościoła katolickiego w tym kraju.
Po zerwaniu z Rzymem i ekskomunice nałożonej na utrechcką kapitułę katedralną Kościół zmuszony został do samodzielnego budowania struktur oraz zapewnienia wykształcenia duchownym. W tym celu powołano arcybiskupie seminarium duchowne w Amersfoort. Obsadzono też wakujące stolice biskupie w Harlemie oraz Deventer.
Kiedy w konsekwencji Pierwszego Soboru Watykańskiego powstały Kościoły starokatolickie w Niemczech i Szwajcarii, utrechcki Kościół katolicki rozpoznał w nich pokrewieństwo duchowe i postanowił im pomóc, aby zachowały one sukcesję apostolską, a tym samym łączność z Kościołem powszechnym. Pod wpływem pogłębiania relacji między Kościołem Matką a młodymi Kościołami powstałymi po Vaticanum I, również Kościół Utrechtu przeżył głęboką odnowę organizacyjną oraz teologiczną, zachował jednak wiele praktyk liturgicznych Kościoła niderlandzkiego czy elementów wystroju kościołów i kaplic z czasów jeszcze przed Soborem Trydenckim jak np. brak zawieszonych stacji drogi krzyżowej, czy obecność w centralnym miejscu przedstawień wyłącznie Jezusa Chrystusa, podczas gdy Bogurodzica i inni święci, zwłaszcza św. Wilibrord czy Bonifacy, misjonarze tych ziem, pojawiają się z boku ołtarzy. Kościół ten został bardzo mocno ukształtowany przez charakterystyczną duchowość dla tych terenów, którą znamy pod nazwą devotio moderna i jej chyba najpiękniejsze działo O naśladowaniu Chrystusa które powstało na terenie archidiecezji utrechckiej i napisane zostało najprawdopodobniej przez duchownego tego Kościoła lokalnego Tomasz à Kempis.
Kościoły starokatolickie Niemiec, Szwajcarii i Austrii
W XIX wieku w Europie dokonywały się duże zmiany polityczne i społeczne, nie pozostało to bez wpływu na Kościoły chrześcijańskie. W myśli rzymskokatolickiej popularny staje się ultramontanizm, według którego katolickie Kościoły lokalne powinny podporządkować się decyzjom papieża. Sama nazwa tego ruchu wywodzi się z Europy Północnej, z której perspektywy decyzje Rzymu, podejmowane będą „za górami” – chodzi przede wszystkim o Alpy. Papiestwo nie wykazywało już zainteresowania pojednaniem z małym Kościołem w Utrechcie. W tym czasie również osłabła rola samego Kościoła w Utrechcie. Większość holenderskich katolików, pod wpływem działalności misyjnej m.in. jezuitów, opowiedziało się po stronie Rzymu.
Rola arcybiskupstwa utrechckiego stała się ponownie znacząca, gdy część katolików z krajów języka niemieckiego, nie przyjęła dogmatów o nieomylności papieża w kwestiach wiary i moralności oraz dogmatu o jego uniwersalnej władzy nad całym Kościołem. Dogmaty te w opinii rodzącego się ruchu starokatolickiego odchodziły od dotychczasowego porządku Kościoła katolickiego Wschodu i Zachodu oraz jeszcze bardziej utrudniały przyszłe zjednoczenie chrześcijan.
Wśród profesorów uniwersyteckich XIX wieku, którzy wypowiadali się przeciwko nowym dogmatom, najbardziej znanym był Ignacy von Döllinger (znany też pod pseudonimami Janus lub Quirinus). W swoich publikacjach uzasadniał swój sprzeciw wobec zmian w Kościele. Nie był to jednak zwykły bunt, ale jak uważa biskup Urs Kury w swojej książce Kościół Starokatolicki, był to przejaw autentycznej troski o Kościół. Zastanawiano się bowiem co stanie się z Kościołem, który jeden z dogmatów opiera na nieprawdziwych założeniach1.
Katolicy, którzy nie mogli zgodzić się na nowe watykańskie dogmaty, początkowo nie chcieli opuszczać struktur Kościoła rzymskokatolickiego, ale protestować przeciwko zmianom w ramach różnych stowarzyszeń i konferencji. Niemieccy biskupi zastosowali jednak wiele sankcji, w tym ekskomuniki, zwłaszcza wobec profesorów i duchownych, którzy chcieli zachowania starego ustroju Kościoła. Warto też zaznaczyć, że od samego początku ruch starokatolicki charakteryzował się silną obecnością świeckich.
Pod wpływem represji, jakie spotykały osoby zaangażowane we wczesny ruch starokatolicki, w roku 1873 w Kolonii podjęto decyzję o utworzeniu alternatywnej jurysdykcji biskupiej. W konsekwencji tej decyzji, w roku 1875 w Rotterdamie konsekrowano pierwszego biskupa dla niemieckich starokatolików, którym został profesor J. H. Reinkens.
Starokatolickie reformy zakładały przede wszystkim synodalny ustrój nowej organizacji kościelnej, w konsekwencji czego prawo głosu otrzymały osoby świeckie, wprowadzono do Liturgii Eucharystii język narodowy oraz zniesiono obowiązkowy celibat duchownych. Proces wprowadzania tych reform był jednak długotrwały.
W tym samym czasie analogiczny ruch powstał w Szwajcarii, wspierany głównie przez świeckich, posiadających silne wpływy polityczne. W konsekwencji szwajcarscy starokatolicy świeccy otrzymali jeszcze więcej praw do zarządzania Kościołem. Niektóre tradycyjne funkcje biskupa jak np. wpływ na obsadzanie kościelnych stanowisk i probostw zostały ograniczone i przekazane wspólnotom parafialnym. Pierwszym biskupem Kościoła starokatolickiego w Szwajcarii, którego oficjalna nazwa brzmi Kościół Chrześcijańskokatolicki, został Edward Herzog profesor Nowego Testamentu z Lucerny.
W przeciwieństwie do Niemiec i Szwajcarii, gdzie starokatolicy mogli liczyć na wsparcie ze strony władzy świeckiej, w Austrii rozwój parafii był utrudniany. Pomimo tego powstało kilka wspólnot m.in. w Wiedniu. Sytuacja zmieniła się po upadku imperium Habsburgów. Ostatecznie powstały starokatolickie diecezje w Austrii, Czechach i Słowacji, a po II Wojnie Światowej również w Chorwacji.
Pomimo współpracy Kościołów w Holandii, Niemczech i Szwajcarii, nadal występowało między nimi wiele różnic. Arcybiskupstwo Utrechtu sceptycznie patrzyło na wprowadzane reformy. Pojawiło się realne zagrożenie podziałem pomiędzy Utrechtem a nowymi diecezjami. Udało się jednak zażegnać narastający podział w roku 1889, kiedy biskupi spotkali się w Utrechcie i ustalili ramy starokatolicyzmu oraz wspólnych relacji. W konsekwencji tego spotkania, 24 września 1889 roku podpisano Deklaracje Utrechcką Kościołów Starokatolickich2 i zawiązano Unię Utrechcką. Tego samego roku do Unii Utrechckiej dołączył Kościół Starokatolicki w Austrii.
Trzecia fala starokatolicyzmu
Po roku 1889 kolejne Kościoły lokalne dołączały się do Unii Utrechckiej Kościołów Starokatolickich. Trzy z nich powstały w polskich społecznościach w Europie oraz Ameryce Północnej. Do Unii Utrechckiej dołączył Polski Narodowy Kościół Katolicki w USA i Kanadzie3, Kościół Starokatolicki Mariawitów4 oraz Kościół Polskokatolicki w RP. Obecnie Kościołem członkowskim Unii Utrechckiej jest tylko Kościół Polskokatolicki w RP5.
Kościół Starokatolicki Mariawitów został przyjęty do Unii Utrechckiej w roku 1909 w czasie Kongresu Starokatolików w Wiedniu, ale w następstwie niektórych reform i poglądów głoszonych przez ówczesnego arcybiskupa, został wykluczony z Unii w roku 1924. Obecnie Kościół Starokatolicki Mariawitów jest obserwatorem przy Unii Utrechckiej Kościołów Starokatolickich.
Polski Narodowy Kościół Katolicki w USA i Kanadzie podjął decyzję o odłączeniu się od Unii Utrechckiej w roku 2003 w konsekwencji wprowadzenia przez Kościoły Unii Utrechckiej oraz będącej z nią w pełnej komunii Wspólnotę Anglikańską kapłaństwa kobiet, konsekracji kobiet na biskupów oraz błogosławieństwa związków osób tej samej płci.
Obydwa wspomniane wyżej Kościoły rozwijają się obecnie niezależnie od Unii Utrechckiej. Należy też wspomnieć, że już w XIX wieku ruch starokatolicki obecny był również we Włoszech. Włosi jednak nie podpisali deklaracji utrechckiej, uznając, że może to odebrać im ich samodzielność.
Na przełomie XIX i XX wieku wspólnoty katolickie niezależne od Rzymu powstawały nie tylko w Europie. Obecnie, jednym z największych Kościołów, który należy zaliczyć do rodziny starokatolickiej przez wyznawana wiarę oraz organizację kościelną jest Filipiński Kościół Niezależny. Powstał on w konsekwencji dyskryminacji, jakiej doświadczali duchowni i świeccy pochodzenia filipińskiego przez rzymskokatolickie duchowieństwo pochodzenia hiszpańskiego i włoskiego na Filipinach.
W podobnym czasie jak Polski Narodowy Kościół Katolicki i Kościół Starokatolicki Mariawitów z Unią Utrechcką nawiązuje kontakt suspendowany duchowny rzymskokatolicki z Anglii, Arnold Harris Mathew. Konsekrowany na biskupa m.in. przez arcybiskupa Utrechtu został zwierzchnikiem powstającej misji starokatolickiej w Wielkiej Brytanii, która przez pewien czas była wspólnotą członkowską Unii Utrechckiej. Jednak po kilku latach misja w Wielkiej Brytanii podjęła decyzję o odłączeniu się od Unii Utrechckiej. Biskup Arnold Harris Mathew wyświęcił kilku biskupów, którzy idee starokatolickie, niezależnie od Unii Utrechckiej, przenieśli do USA i Meksyku.
Opisując trzecią falę starokatolicyzmu, wspomniałem tylko kilka wspólnot, na których temat łatwo znaleźć literaturę. Nie wyczerpuje ona jednak całego spektrum Kościołów, które w tym okresie powstały na różnych kontynentach.
Czwarta fala starokatolicyzmu
Czwarta fala starokatolicyzmu to wspólnoty, powstające w następstwie rzymskokatolickiego Drugiego Soboru Watykańskiego, który wywołał poruszenie nie tylko w samym Kościele rzymskokatolickim, ale i poza nim.
Przewietrzenie Kościoła6 oraz odnowienie myśli katolickiej wydało się na tyle interesujące dla niektórych protestantów m.in. w USA, że zaczęli bardziej zgłębiać tradycję katolicką (łacińską) i prawosławną (wschodnią). W tym okresie niektórzy protestanci podejmowali decyzję o zbliżeniu doktrynalnym lub przyłączeniu się do katolickich i prawosławnych Kościołów historycznych.
Przykładem może być historia Petera E. Gillquista (1938-2012), który będąc związany z ruchem Campus Crusade for Christ7 założył w 1973 roku w Stanach Zjednoczonych sieć Kościołów domowych, które dążyły do przywrócenia pierwotnej formy chrześcijaństwa. Liderzy tych wspólnot studiowali pisma Ojców Kościoła, zwłaszcza św. Ignacego z Antiochii. Doprowadziło to te grupy do bardziej liturgicznej formy kultu niż dotychczasowa. W 1977 nawiązali kontakt z Kościołem prawosławnym, a w 1979 roku zaczęli działać jako Ewangeliczny Kościół Prawosławny. W 1987 roku część duchownych i wspólnot przyłączyła się do Kościoła prawosławnego patriarchatu antiocheńskiego w USA, a część do dziś tworzy niezależne wspólnoty.
Drugim przykładem jest Ekumeniczna Wspólnota Katolicka (Ecumenical Catholic Communion)8, która reprezentuje zachodnią tradycję chrześcijańską i powstała z inspiracji ruchem starokatolickim. Jej początki sięgają działalności biskupa Petera E. Hickmana, który będąc ordynowanym duchownym Amerykańskiego Kościoła Baptystów, zaczął poznawać i zbliżył się do rzymskiej tradycji liturgicznej. Ze względu na doktrynę o nieomylności papieża oraz jego uniwersalną władzę nad Kościołem, jak również ze względu na niektóre rozwiązania dyscyplinarne oraz praktykę sakramentalną, Hickman nie przyłączył się do Kościoła rzymskokatolickiego, ale odnalazł swoje miejsce w Kościele starokatolickim w Los Angeles w Kalifornii.
Po przyjęciu święceń diakonatu oraz prezbiteratu, zauważył potencjał dla otwarcia nowej starokatolickiej parafii w Orange County gdzie w 1985 roku, zainicjował działalność Parafii św. Mateusza. W 1996 roku Peter E. Hickman został wyświęcony na biskupa i od tego czasu wiele niezależnych parafii zaczęło prosić go o objęcie opieką biskupią. Były to parafie składające się w większości z byłych rzymskich katolików i protestantów różnych denominacji.
W 2003 roku podczas synodu, który zgromadził przedstawicieli wszystkich wspólnot, którymi opiekował się biskup Hickman, podjęto decyzję o sformalizowaniu współpracy i powołaniu do istnienia Ekumenicznej Wspólnoty Katolickiej, która obecnie zrzesza ponad 5500 oficjalnych członków w około 40 parafiach oraz mniejszych wspólnotach i misjach9 w USA, Polsce i Belgii. Wspólnoty powstają obecnie również w Meksyku, Indiach i na Filipinach. Z Ekumeniczną Wspólnotą Katolicką związanych jest też wiele innych osób, które z różnych względów oficjalnie nie przyłączyły się do Kościołów jednak korzystają z posługi sakramentalnej w parafiach ekumenicznych katolików. Do Ekumenicznej Wspólnoty Katolickiej należy też Reformowany Kościół Katolicki w Polsce.
Wymienione powyżej przykłady czterech fal starokatolicyzmu nie wyczerpują zagadnienia. Pokrótce opisałem te, na których temat istnieje znana mi literatura oraz inne źródła jak nagrania audio i wideo, zwłaszcza w języku angielskim. Należy też podkreślić, że choć Unia Utrechcka Kościołów Starokatolickich jest najbardziej znaną organizacją zrzeszającą starokatolików oraz historycznie odegrała największą rolę w kształtowaniu się starokatolickiej tożsamości, nie jest jedyną organizacją zrzeszającą starokatolików. Obok niej występują inne, jak choćby Ekumeniczna Wspólnota Katolicka i inne podobne, a wiele wspólnot w żaden sposób nie jest zrzeszonych z innymi Kościołami lokalnymi. Każda z tych organizacji kościelnych posiada własną, nieco odmienną charakterystykę. Niektóre uchodzą za Kościoły postępowe, a inne za Kościoły konserwatywne, wszystkie jednak przyjmują wspólne cechy doktryny, zwłaszcza doktryny o istocie Kościoła oraz jego podstawowej organizacji.
1Urs Kury, Kościół Starokatolicki, Warszawa 1996, s. 68
2 Deklaracja Utrechcka Kościołów Starokatolickich określa, że jej sygnatariusze przyjmują wiarę Kościoła niepodzielonego pierwszego tysiąclecia, jaka została wyrażona w ekumenicznych wyznaniach wiary oraz powszechnie przyjętych orzeczeniach dogmatycznych pierwszych siedmiu Soborów Ekumenicznych. Biskupi w deklaracji odrzucają dogmaty o nieomylności papieża oraz jego uniwersalnej władzy nad Kościołem, oraz inne dokumenty papieskie, które w przekonaniu sygnatariuszy Deklaracji Utrechckiej sprzeczne były z nauczaniem Kościoła niepodzielonego. Wspominając zasadę wyrażoną przez św. Wincentego z Lerynu „trzymamy się tego, co wszędzie, co zawsze i przez wszystkich było wyznawane” przyjmują katolickie doktryny powstałe po podziale Kościoła na część Wschodnią i Zachodnią w roku 1054 o tyle, o ile są zgodne z nauczaniem Kościoła starożytnego. Na koniec wyrażają nadzieję, że głoszenie Ewangelii i skupienie się na rzeczach dla chrześcijan najważniejszych, ma służyć przyszłemu zjednoczeniu wszystkich chrześcijan.
3 Polski Narodowy Kościół Katolicki w USA i Kanadzie powstał w następstwie konfliktu, jaki wybuchł pomiędzy polskimi imigrantami a władzami Kościoła rzymskokatolickiego w USA, które nie zgadzały się na praktykowanie niektórych polskich tradycji oraz nie chciały utworzyć polskiego katolickiego duszpasterstwa.
4 Kościół Starokatolicki Mariawitów powstał w wyniku działalności Marii Franciszki Kozłowskiej, polskiej rzymskokatolickiej zakonnicy, która pod wpływem duchowych doświadczeń zorganizowała wspólnotę zakonną księży i zakonnic. Jej działalność nie spotkała się z przychylnością władz Kościoła rzymskokatolickiego.
5 Kościół Polskokatolicki powstał w wyniku misyjnej działalności Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego w USA i Kanadzie na ziemiach polskich. Na początku działał jako diecezja Kościoła amerykańskiego jednak po II wojnie światowej, pod wpływem nacisku władz komunistycznych, zerwał dotychczasowe relacje i stał się w pełni niezależny. W tym też czasie przyjął nazwę Kościół Polskokatolicki w PRL, zmienioną po 1989 roku na Kościół Polskokatolicki w RP.
6Papież Jan XXIII zwołując sobór obrazowo powiedział, że w Kościele trzeba „otworzyć okna” i „przewietrzyć go”. Ciekawym jest fakt, że ogłoszenie soboru nastąpiło na zakończenia Oktawy Modlitwy o Jedność Chrześcijan 25 stycznia 1959 roku, co wskazywało, że jednym z głównych wątków będzie ekumenizm.
7 Międzynarodowa organizacja chrześcijańska, założona w 1951 roku w USA. Początkowo działała przede wszystkim wśród amerykańskich studentów, następnie rozszerzyła swoją działalność na osoby w różnym wieku. Początkowo amerykańska organizacja rozpowszechniła się na całym świecie. Duchowość ruchu związana jest m.in. z czterema prawami duchowego życia. W Polsce organizacja znana jest pod nazwą Ruch Nowego Życia. Początkowo działał przede wszystkim z rzymskokatolickim ruchem Światło – Życie (Oaza) założonym przez ks. Franciszka Blachnickiego.
8Ekumeniczna Wspólnota Katolicka, to konfederacja autokefalicznych diecezji oraz wspólnot, inspirująca się tradycją Kościołów starokatolickich. Wspólnota zorganizowana została w 2003 roku, gdy 11 wspólnot, dotychczas związanych poprzez biskupią opiekę Biskupa Piotra E. Hickmana, stworzyło i podpisało Konstytucję Ekumenicznej Wspólnoty Katolickiej, która określa wiarę, dyscyplinę sakramentów oraz wzajemne relacje pomiędzy wspólnotami.
9Dane pochodzą z roku 2016 i zostały opublikowane na oficjalnej strony Synodu Ekumenicznej Wspólnoty Katolickiej, https://eccsynod.com/ (dostęp:20.09.2018)
